‘Ik zie mensen denken: dáár ga ik écht niet over preken!’
Eveline van Staalduine, hoogleraar receptiegeschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, werkt mee aan de vierdaagse training Geloofwaardig preken over ongemakkelijke teksten. ‘Kun je over een moeilijke tekst preken, dan kun je over élke tekst spreken.’
Je bent nu een jaar geleden benoemd op de leerstoel Receptiegeschiedenis van de Hebreeuwse Bijbel in de oudheid. Wat houdt dat precies in? En wat drijft je?
Tijdens mijn studie theologie fascineerde het Hebreeuws mij, omdat er een andere wereld voor mij openging. De verhalen in het Oude Testament raakten mij én stuitten mij soms tegen de borst. Toch bleef ik ze bestuderen. In ieder geval wilde ik leren wat deze mensen bewoog en welke normen en waarden zij hadden. Ook vroeg ik mij af: hoe zet ik deze verhalen over naar vandaag, en wat zet ik níét over naar vandaag?
Ik houd mij bezig met receptiegeschiedenis. Dat betekent dat ik onderzoek doe naar hoe de Hebreeuwse bijbel in de oudheid ontvangen, doorgegeven en vertaald is. Ik onderzoek bijvoorbeeld wat er gebeurt met één tekst in twee verschillende tradities. In de ene groep is een tekst bijvoorbeeld totaal niet ongemakkelijk en in de andere wel. Receptiegeschiedenis gaat dus ook over verschillen in uitleg. Waarom is er een verschil en wat moeten we ermee? Het is belangrijk in kaart te brengen wat er achter die verschillen zit. Zo creëer je een overzicht dat je helpt verbanden te zien.
De studie naar receptiegeschiedenis zegt dus ook iets over het menselijk denken. Wat ik doe, kan heel droog klinken, maar het eindigt altijd met de vraag: wat ga ik hier nou mee doen? Wij staan voor dezelfde vraag als de Bijbellezers uit de oudheid. De tekst doet een beroep op ons, het lezen ervan is niet vrijblijvend.
Wat betekent het woord van God voor jou?
De tekst geeft de band van God met Zijn volk weer. Ik zie daarin hoe God is en hoe Hij met mensen omgaat. Hoe Hij liefheeft, corrigeert, stuurt en een halt toeroept. Ik zie God aan het werk. Dat is nog sterker voor mij in Jezus Christus: in Hem zie ik persoonlijk hoe God aan het werk is.
Wat vind je zelf ongemakkelijke teksten?
Sommige teksten zijn stuitend qua inhoud, terwijl andere moeilijk in de praktijk te brengen zijn. Denk alleen al aan Jakobus, die schrijft dat het geloof zonder werken niks is. Dit lijkt in tegenspraak met Paulus, die zegt dat alleen genade het geloof in stand houdt. Het lijkt in eerste instantie geen ongemakkelijke tekst, maar hij roept wel vragen op. Hoe moet je daarover preken? Een heel ander voorbeeld is Leviticus. Bij veel teksten uit dat boek denken wij direct: waar slaat dit op?!
Kun je over elke ongemakkelijke tekst een preek houden?
Meestal komen we tot de conclusie dat je beter niet over alle ongemakkelijke teksten kunt preken. Een preek houdt in dat je de Bijbel naar mensen toe brengt of mensen naar de Bijbel. Het publiek dat voor je zit, bestaat grotendeels uit gelovigen, maar misschien zitten er ook mensen bij die twijfelen of uit nieuwsgierigheid eens in de kerk komen. Je moet eerlijk kijken wat je dan wilt brengen. Denk bijvoorbeeld aan een verhaal uit de Bijbel over verkrachting. Ga je dat dan werkelijk voorlezen? Het betekent niet dat je dat soort verhalen en teksten moet verzwijgen, maar je moet wel beseffen dat je mensen niet plompverloren met zoiets kunt confronteren. Sommige teksten kun je gewoonweg beter in een Bijbelstudie of pastorale groep bespreken.
Waarom kies je er dan toch voor om over ongemakkelijke teksten te preken?
Soms wil je iets ter sprake brengen en wil je niet alleen maar preken over lieve, leuke en gemakkelijke verhalen. Tegenwoordig zitten veel preken in de hoek van troost en bemoediging. Wordt het dan soms niet te simpel en te lief? Je mag ook weleens wat leren. Het mogen weleens wat moeilijker verteerbare brokken zijn. Ook in rare verhalen kan troost en herkenning zitten. Ook onze levens hebben minder verteerbare episodes; die kunnen we spiegelen aan Bijbelverhalen. Misschien zijn we wel bang dat mensen weglopen als we het over ongemakkelijke teksten hebben. Als je ervoor wil zorgen dat mensen niet weglopen, als je over deze teksten spreekt, moet je je goed verdiepen. Kennis en inzicht zijn hoorbaar, mensen merken dat je je erin verdiept hebt en uit een overvloed aan inzicht spreekt.
Waarom zouden we ongemakkelijke teksten niet uit de weg gaan?
Ongemakkelijke teksten houd je niet geheim in de wereld. We komen in de Koran verzen en verhalen tegen die ons niet aanstaan, maar dat is met de Bijbel ook zo. Het is belangrijk mensen daarin toe te rusten. De Bijbel geeft het ware leven weer, ook in de negatieve aspecten. We zijn gewend om die moeilijke teksten heen te manoeuvreren. Maar wat als we op ons werk vragen krijgen over die ongemakkelijke teksten? Denk dan bijvoorbeeld aan vragen over polygamie of gewelddadige verhalen uit de Bijbel.
Heb je zelf weleens over een ongemakkelijke tekst gepreekt, hoe was dat?
Ooit heb ik een keer een preek gehouden over een tekst die in eerste instantie niet ongemakkelijk leek, maar pas ongemakkelijk werd op het moment dat ik de preek hield en de tekst voorlas. Het ging over een tekst uit Jesaja. Ik las toen een doemprofetie voor die voorspelde dat de landerijen leeg zouden worden. Toen ik die preek hield in een klein dorpje, was daar net de MKZ-crisis uitgebroken. De boeren die voor mij zaten, moesten de profetie over lege landerijen aanhoren, terwijl ze zelf net zoiets hadden meegemaakt. Toen besefte ik hoe plotseling een gewone tekst ongemakkelijk kan worden.
Hoe bereid je een preek over een ongemakkelijke tekst voor?
Ik lees de tekst in de grondtaal en commentaren en daarnaast probeer ik de historische achtergronden te achterhalen. Meestal komt er dan wel iets bovendrijven. Na veel studie beeld ik me dan in dat ik alle informatie op mijn bureau heb liggen en dat ik er met de stofzuiger doorheen ga om uiteindelijk de meest relevante informatie te laten liggen. Meestal heb ik meer materiaal dan dat ik in mijn preek kan verwerken, maar als ik weet wat ik wil zeggen, weet ik ook welke elementen ik daarvoor nodig heb en welke ik achterwege kan laten.
Welke tips zou je mensen meegeven als het gaat om het bestuderen en bepreken van ongemakkelijke teksten?
Ten eerste: doe het niet te vaak!
Het kost veel werk en energie, want áls je het doet, moet je deze teksten grondig onderzoeken.
Ten tweede: bestudeer de tekst goed.
Neem er ruim de tijd voor, totdat je echt zeker weet dat je er een boodschap uit kunt halen en die met overtuiging kunt brengen. Het is de bedoeling dat de luisteraars beseffen dat je er werkelijk kennis over hebt en het onderwerp onder de knie hebt. Het helpt niet als je zelf ongemakkelijk staat te spreken.
Ten derde: geef op de kansel gerust toe dat het voor jou een ongemakkelijke preekvoorbereiding was.
Laat zien dat jij, net als je toehoorders, met de tekst worstelt.
Waarom zouden mensen naar de training Geloofwaardig preken over ongemakkelijke teksten moeten komen?
Om tijd te investeren en te vinden om eens met een andere tekst bezig te zijn dan met gebruikelijke teksten of met een tekst die je al heel lang bezighoudt, maar waaraan je nog niet begonnen bent. Als je zelf altijd de teksten voor de preek uitkiest, kan dat ook uitputtend werken, omdat er dan toch een bepaald soort preken komen, waarmee jij iets hebt. De kans is groot dat je in herhaling valt. De training verbreedt je horizon en geeft je ook de zekerheid dat je kunt preken over teksten die je in eerste instantie niet zo aanspreken en die je zelfs vervreemdend vindt. Als je over een moeilijke tekst kunt preken, kun je over elke tekst preken.
Waarom ga je deze training opnieuw geven?
Omdat ik het zelf een erg leuke training vind om te geven. Ik zie mensen aan het begin denken: dáár ga ik nooit over preken! En aan het eind hebben ze stuk voor stuk de overtuiging: déze preek ga ik écht een keer houden! Het is mooi te zien hoe mensen zich daarin ontwikkelen door met elkaar te sparren en elkaar te bevragen en de tijd te nemen om de ongemakkelijke teksten werkelijk te bestuderen. Je ziet dat mensen echt wat doen met de tools die ze tijdens de training krijgen aangereikt.
De training Geloofwaardig preken over ongemakkelijke teksten start op vrijdag 22 maart in Kampen.
Ik wil meer info over de training
Deze gastblog is geschreven door Maartje Kok. Maartje studeert Godsdienst Pastoraal werk en houdt van woorden en beelden.