Hoe ongemakkelijk is het Oude Testament?

Wat moet je met het Oude Testament aan? Die vraag wordt steeds meer gesteld. In de meer dan dertig jaar dat ik colleges over het Oude Testament geef, komt deze kwestie telkens terug in allerlei toonaarden. De laatste jaren wordt ze steeds prangender vanwege uitspraken van atheïsten over de zogenaamd ‘gewelddadige’ God van de Bijbel, en door terreur die plaatsvindt in naam van religie, momenteel voornamelijk de islam.

 

door dr. Hetty Lalleman

 

Achter de ene vraag wat we met het Oude Testament moeten, gaat een aantal andere vragen schuil, zoals: wat moet je als christen met het Oude Testament? Heeft het Nieuwe Testament het Oude niet overbodig gemaakt? Het antwoord van de christelijke kerk op deze laatste vraag is altijd ‘nee’ geweest en terecht. Jezus Christus leefde vanuit het Oude Testament en stelde duidelijk dat hij niet gekomen was om het af te schaffen (Matt. 5:17-20). Maar hoe verhouden zich dan het Oude en Nieuwe Testament? En wat moet je met gedeelten die niet goed lijken te passen bij de liefdevolle God die zich in Christus heeft geopenbaard? Ook als je het Oude Testament als waardevol beschouwt, stuit je als lezer op allerlei vragen.

 

Wat moet je bijvoorbeeld met bepaalde gedeelten van het Oude Testament, zoals de geschiedenis van het vernietigen van de Kanaänieten, een actuele zaak in het licht van oplaaiend geweld tegen bepaalde bevolkingsgroepen? Zet het Oude Testament niet aan tot geweld in naam van religie?

 

Wat moet je met al die wetten? Heeft Christus de wet niet vervuld, en wat heb je er aan om een boek als Leviticus te lezen?

En dan zijn er nog vele teksten die niet zozeer in een bepaalde categorie vallen, maar wel onbegrijpelijk en ongemakkelijk zijn voor moderne lezers. Waarom bijvoorbeeld, doodde God zijn knecht Mozes bijna (Ex. 4:24-26)? Wat te denken van een verhaal als dat van Jefta die zijn eigen dochter offerde (Re. 11:29-40)? Is Saul niet gewoon een tragisch figuur, schildert de Bijbel hem niet veel te zwart af? Waarom werd Uzza gedood toen hij de ark vastpakte om te voorkomen dat deze weggleed (2 Sam. 6)?

 

We kunnen er niet omheen: het Oude Testament is niet het gemakkelijkste deel van de Bijbel. In deze 39 boeken zitten heel wat raadselachtige elementen.

 

Als je de vragen die wij als lezers hebben over bepaalde gedeelten uit het Oude Testament op een rijtje zet, blijkt dat de meeste te maken hebben met grote culturele verschillen tussen gebeurtenissen uit het Oude Testament en onze tijd. Die kloof is veel dieper dan die tussen het Nieuwe Testament en ons, hoewel dat laatste inmiddels ook al tegen de 2.000 jaar oud is. Doe daar 1.000 jaar extra bij en je zit in de tijd van koning David. De aartsvaders leefden nog weer eens zo’n 1.000 jaar eerder. De maatschappelijke en politieke omstandigheden waren heel anders dan nu, en ook de gewoonten en gebruiken verschilden enorm. Binnen het Oude Testament zelf bestaan er al grote verschillen, bijvoorbeeld tussen het leven van Ester aan het Perzische hof, en dat van Jakob als zwervende zoon op de vlucht voor zijn broer Esau.

 

Lezers uit de niet-westerse wereld herkennen in het Oude Testament vaak veel meer van de eigen cultuur dan wij: de sterke familiebanden, het belang van gastvrijheid, het eren van ouderen, het belang van grondbezit, het doorvertellen van verhalen aan volgende generaties. Een lezer uit een samenleving als de onze, waarin de nadruk ligt op het individu en het hier en nu, moet daarom nog een extra drempel over om zich iets te kunnen voorstellen bij bepaalde verhalen, wetten en gebeurtenissen uit het Oude Testament.

 

Bij het behandelen van ongemakkelijke teksten is het dan ook van groot belang zicht te krijgen op bepaalde culturele gegevens. Als je een tekst in zijn culturele context plaatst, blijken sommige problemen snel te zijn opgelost. In de wereld van toen, het oude Midden-Oosten, speelden verdragen een grote rol; we hebben daarvan veel voorbeelden. Bij verdragen tussen een meerdere en een ondergeschikte was er sprake van een lijst met zegeningen en vervloekingen die beide partijen ten deel vielen al naar gelang men zich wel of niet aan het verdrag hield. Zo worden de lijsten in Deuteronomium 27 en 28 begrijpelijk.

 

Behalve de culturele context, is ook het literaire verband waarin een vers of een gedeelte staat heel erg belangrijk. De tekst ‘oog om oog, tand om tand’ staat in de context van de rechtspraak en niet in de context van ‘wraakneming’. Aan de dood van Uzza gaat een geschiedenis vooraf van onachtzame omgang met de ark. Voor iedereen die de Bijbel leest, geldt de oude regel: ruk geen tekst uit zijn verband!

 

Een aantal vragen is dus met meer kennis van de wereld van en rondom het Oude Testament op te lossen. De auteurs van het boek Ongemakkelijke teksten hebben daarvoor gestudeerd, zij ‘zitten in het vak’ en vinden het als theologen interessant om moeilijke kwesties uit te pluizen. Iedereen die aan deze bundel heeft meegewerkt, heeft zich gespecialiseerd in het Oude Testament. Daarbij zijn de auteurs ook allemaal nauw betrokken bij de kerk, de gemeente van Jezus Christus. Die gemeente gaat hun aan het hart en daarom vinden ze het van groot belang dat de ‘gemiddelde lezer’ (voor zover die bestaat) begrijpt wat hij of zij leest. De stukken in dit boek zijn niet altijd gemakkelijk, maar hopelijk wel begrijpelijk.

 

Een andere groep problemen die mensen met het Oude Testament hebben, draait om wie de God van het Oude Testament eigenlijk is. We lezen over zijn oordelen, over straffen die hij oplegt, situaties die hij lijkt toe te staan – en daar komen de waaromvragen. Waarom vraagt God Abraham zijn zoon Isaak te offeren? Waarom laat hij Mozes het beloofde land niet ingaan? Waarom is hij uit op wraak (tenminste, dat lijkt zo als we het boek Nahum lezen? Is God niet heel streng, een straffende, oordelende God? En is hij niet heel anders in het Nieuwe Testament, waar we een God van liefde vinden die mensen vergeeft en opzoekt?

 

Deze vragen raken de kern van ons geloof. Wie is God en doen wij hem wel recht in de manier waarop we over hem spreken? Naar verschillende kanten kan dat spreken onjuiste vormen aannemen. Aan de ene kant is er het risico dat we God als alleen maar straffend zien, een strenge rechter die koel en objectief zijn vonnissen velt. Wie zó de ‘ongemakkelijke teksten’ uitlegt, heeft ze niet geplaatst binnen de liefdesverhouding van God met zijn volk. In teksten als Jeremia 31:20 en Hosea 11 is sprake van een diepgevoelde pijn in God zelf over het oordeel dat zijn volk rechtmatig hoort te treffen. Zulke teksten zijn heel belangrijk.

 

Aan de andere kant is er het risico dat we God afschilderen als iemand die wat machteloos toekijkt en iedereen die ‘het goed bedoelt’ toestaat te doen wat hij of zij wil als het maar ‘in liefde’ gebeurt. Of we zijn geneigd om te zeggen dat hij er ook niets aan kan doen; hij is dan een oude baas die tot weinig meer in staat is. Noch het Oude noch het Nieuwe Testament geeft ruimte voor deze karikatuur.

 

Een derde mogelijkheid is een overmatige nadruk op het feit dat het Nieuwe Testament zegt dat God liefde is. Liefde zonder waarheid gaat mank. God is geen passieloze God die mensen, in eerbied gesproken, alleen maar ‘over de bol aait’. Het gaat hem aan het hart dat er onrecht op aarde is, dat rijken armen vertrappen, dat zijn Naam onteerd en misbruikt wordt, dat mensen onschuldigen doden en dat ze religieus gedrag, zoals het brengen van offers en tempelbezoek, durven combineren met diefstal en moord. De woede van God over deze zaken is heilzaam, want hij laat het er niet bij zitten.

 

Daar mogen we blij om zijn! Wij dienen geen God die machteloos toeziet hoe een samenleving zoals die van het oude Israël kapot gaat. Hij stuurt profeten om het volk tot inkeer te roepen en bij hem terug te brengen. Hij stuurt uiteindelijk zijn Zoon, Jezus Christus, die in onze plaats het oordeel draagt en ons zo weer bij God brengt. God doet wat aan de zonde, hij staat niet machteloos tegenover de puinhoop die mensen van de wereld maken. En eens, in het laatste oordeel, zet hij alles recht. God is de machtige Koning, Schepper en Verlosser. Zijn rijk zal eens zichtbaar worden in al zijn heerlijkheid.

 

 


Bovenstaande tekst is de (verkorte) inleiding Hoe ongemakkelijk is het Oude Testament uit het boek Ongemakkelijke teksten van het Oude Testament. 

 

 

In samenwerking met de Theologische Universiteit Kampen geef ik met o.a. Rob van Houwelingen de training Geloofwaardig preken over ongemakkelijke teksten.

 

De nadruk ligt op groeien in (s)preekvaardigheid, een stappenplan voor exegese en feedback op preekontwerp en –presentatie.

 

Meer info over training preken over ongemakkelijke teksten
mm
Paulien Vervoorn
paulien@geloofwaardigspreken.nl

Spreker, trainer en auteur. Geeft (s)preektrainingen aan sprekers, voorgangers en predikanten die met nog meer impact willen spreken.

1 Comment
  • Esra K
    Beantwoorden

    Terreur in de naam van islam????? In de koran staat dat als je 1 persoon vermoord dat het net zo is alsof je het gehele mensen ras heb vermoord, dus het is strengst verboden en het is de grootste zonde. De terreurgroepen zoals ISIS zijn GEEN moslims.

    september 6, 2020 at 9:59 pm

Plaats een reactie